Η Ιστορία, λέμε, έχει αυτή την καταπληκτική ιδιότητα να επαναλαμβάνεται. Το παράδοξο είναι γιατί μετά από τόσες και τόσες επαναλήψεις δεν έχει βρεθεί ο τρόπος για να αποφεύγονται εκείνες οι επαναλήψεις τις οποίες δεν θέλουμε σαν γένος - η ανθρωπότητα νοούμενη στο σύνολο της ως μια οντότητα - να αντιμετωπίζουμε στο παρόν και στο μέλλον. Να αφήσουμε, δηλαδή, τα διδάγματα του παρελθόντος από κρίσεις και καταστροφές να αποτελούν οδηγό αποφυγής "ατυχημάτων" με τρόπο τέτοιο που θα απέτρεπαν αυτήν ακριβώς την επανάληψη για την οποία φημίζεται η Ιστορία.
Από την αρχή της καταγραφής της είναι γεμάτη με αίμα. Η πρόοδος σε κάθε τομέα ποτέ δεν απαλλάχθηκε από αυτή την ανάγκη: θυσίες στον βωμό της. Να φταίνε τα πολιτικά συστήματα όπως αυτά μετεξελίχθηκαν στο πέρασμα των αιώνων, να φταίνε οι κοινωνικές ανισότητες που είναι παρούσες σε κάθε εποχή και υπό οποιοδήποτε καθεστώς; Τι, τελικά, είναι αυτό που οπλίζει ματωμένες πένες να γράφουν στο βιβλίο της Ιστορίας;
Στις μέρες μας έχει ξεδιπλωθεί το πέπλο της οικονομικής κρίσης με όλες του τις πολυεπίπεδες προεκτάσεις. Αντιμετωπίζεται σαν κάτι πρωτόγνωρο και είναι, στην πραγματικότητα, για ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού που δεν έζησε ποτέ υπό τέτοιες απειλές. Στο πέρασμα των χρόνων όμως δεν είναι τίποτα καινούριο. Αν λάβουμε υπ' όψιν και τις σύγχρονες δομές καθώς και τον τρόπο λειτουργίας των συστημάτων στον αναπτυγμένο κόσμο είναι σαν μια αόρατη δύναμη να προκαθορίζει την πορεία αυτών των κοινωνιών προς αναπόφευκτες κρίσεις ώστε να ξεπερνιούνται και να οδηγούν στις επόμενες κοκ. Με αυτό τον τρόπο επαληθεύεται και η κυκλικότητα των γεγονότων ως ιστορικά φαινόμενα.
Η κρίση στην Ελλάδα έχει κάποια ποιοτικά χαρακτηριστικά που την καθιστούν μοναδική για τη χώρα. Ποτέ άλλοτε η Ελλάδα σαν συντεταγμένο κράτος δεν βρέθηκε μπροστά στο φάσμα της οικονομικής καταστροφής υπό τέτοιες συνθήκες και όρους: ευρισκόμενη, δηλαδή, εντός ενός ευρωπαϊκού συνεταιρισμού κρατών που χρησιμοποιούν κοινό νόμισμα - σκληρό από οικονομικής θεώρησης, σκληρότερο από οποιοδήποτε νόμισμα κυκλοφορούσε ποτέ στη χωρά. Αδυνατώντας να ασκήσει ανεξάρτητα νομισματική πολιτική έρχεται αντιμέτωπη με προβλήματα δεκαετιών που καλλιεργούνταν χωρίς κανένα προγραμματισμό και πλέον χωρίς κανένα τιμονιέρη. Μια χώρα ακυβέρνητη χωρίς σχέδιο που προσπαθεί να βρει διέξοδο από μια ασφυκτική κατάσταση.
Το ότι τα πράγματα δεν πήγαιναν καλά ήταν περισσότερο από εμφανές στον οποιονδήποτε. Εξίσου εμφανές ήταν ότι οι κυβερνώντες γνώριζαν. Μπροστά όμως στο πολιτικό κόστος όλοι συνέχιζαν όπως είχαν μάθει από τη μεταπολίτευση κι ύστερα. Το πλήρωμα του χρόνου έφτασε - η Ελλάδα θα έπρεπε να τεθεί προ των ευθυνών της. Και μπροστά σε αυτές ήταν ανοργάνωτη, ανέτοιμη και πολυφωνική. Μόνο που έτσι το μόνο που κάνεις είναι να παράγεις θόρυβο, όχι λύσεις. Και αναμένουμε τον τρόπο που θα τελειώσει όλη αυτή η ιστορία καθώς σταδιακά εντάσσεται όλο και περισσότερο στο πλαίσιο μιας ευρύτερης υφεσιακής πορείας του νότου της Ευρώπης, της Ευρώπης στο σύνολό της και των ΗΠΑ όπου οι ανησυχίες πληθαίνουν και πάλι.
Κανείς δεν μπορεί να είναι απόλυτα σίγουρος για το αν και κατά πόσο ο ιστορικός του μέλλοντος θα κρίνει τα γεγονότα των ημερών μας με τον ίδιο τρόπο που τα κρίνουμε εμείς. Η καταχώρηση θα κριθεί και από την έκβαση των πραγμάτων. Αυτά που στις μέρες μας θεωρούνται σταθερές και νόρμες δεν είναι καθόλου βέβαιο πως θα διατηρούνται σε 50 - 100 χρόνια. Εξετάζοντας μια ιστορική κρίση δημιουργείται η ανάγκη να μπορεί κανείς να αποστασιοποιηθεί από την εποχή του και να είναι σε θέση να κρίνει λαμβάνοντας περισσότερο υπ' όψιν τις επικρατούσες συνθήκες της εποχής που μελετά. Όσο καλός και ικανός κι αν είναι σε αυτό το κομμάτι όμως η πλήρης αποστασιοποίηση δεν είναι ποτέ δυνατή.
Υπό αυτό το πρίσμα δεν είναι ποτέ τόσο απλό να πας πίσω στο χρόνο και να βρεις ιστορικά ανάλογα ώστε να επιχειρήσεις να δώσεις λύση σε σύγχρονα προβλήματα με βάση περασμένες περιόδους. Όταν χρεοκόπησε η Lehman Brothers τον Σεπτέμβρη του 2008 ανοίγοντας για τα καλά τον ασκό του Αιόλου για τα όσα ακολούθησαν και μας ακολουθούν ακόμα έπαιζε πολύ στα μέσα αλλά και από ειδικούς του χώρου η αναγωγή της κρίσης που ξετυλιγόταν στην κρίση που ξέσπασε στο διάστημα του μεσοπολέμου και ειδικότερα στο Κραχ του 1929. Πέρα από μια συγκριτική προσέγγιση όμως είναι τόσες πολλές οι παράμετροι που είναι απλά αδύνατον να συγκριθούν άμεσα μεταξύ τους δύο τόσο διαφορετικές εποχές.
Αν, για παράδειγμα, έχω στην κατοχή μου ένα αυτοκίνητο σημερινής τεχνολογίας και χρειάζεται συνεργείο προφανώς και ο μηχανικός του 1930 δεν θα μπορούσε να το επισκευάσει. Αναμφίβολα, θα ήταν σε θέση να αναγνωρίσει τα περισσότερα από τα συνθετικά μέρη του κινητήρα του, θα μπορούσε να επισκευάσει κάποιες βλάβες αλλά, σίγουρα, δε θα ήταν σε θέση να το επαναφέρει στην αρχική του κατάσταση. Με τον ίδιο τρόπο έχει προχωρήσει η ζωή σε όλους τους τομείς - είτε υλικούς είτε πνευματικούς. Με τον ίδιο τρόπο έχει προχωρήσει και η οικονομική σκέψη.
Η οικονομική σκέψη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις ανάγκες τις εποχής της. Ο Adam Smith δεν θα υπήρχε αν δεν είχε υπάρξει η Βιομηχανική Επανάσταση, ο Keynes θα είχε διαφορετικές προτάσεις αν δεν είχαν προηγηθεί ολοκληρωτικές καταστροφές μετά από δύο παγκόσμιους πολέμους μέσα σε 40 χρόνια, ο Friedman δε θα ήταν γνωστός αν δεν υπήρχε η στροφή προς τον συντηρισμό από τη δεκαετία του '70 κι ύστερα.
Επιστρέφοντας στην αρχή του κειμένου και στους λόγους που η ιστορία επαναλαμβάνεται σαν φάρσα, σαν ένα κακομαθημένο που μας βγάζει τη γλώσσα μία απάντηση που μπορεί να δοθεί είναι ότι οι κρίσεις συμπορεύονται με την εξέλιξη. Όσο κι αν αλλάζουν οι εποχές τόσο μετεξελίσσονται και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του "κακού" το οποίο πάντα βρίσκει τον τρόπο να εμφανιστεί. Αυτό είναι δεδομένο όσο η πραγματική βάση των φαινομένων είναι κατά κανόνα και απαρέγκλιτα μία και μοναδική (εκ των πραγμάτων), ο κοινός παράγοντας είναι ένας: ο άνθρωπος.
Προκύπτει ότι μετά από μια εποχή ευημερίας νομοτελειακά η φούσκα σκάει. Η ανθρώπινη απληστία τροφοδοτεί και τρομπάρει το μπαλόνι που στο τέλος σπάει με κρότο. Οι τουλίπες της Ολλανδίας, οι λούστροι-μέτοχοι του 1929, τα golden boys της νέας χιλιετίας, τα δομημένα ομόλογα είναι οι εκφραστές της ίδιας δύναμης. Της απληστίας και της ανάγκης για περισσότερη ιδιοκτησία υλικών και χρήματος. Τα συστήματα ανέκαθεν ανέβαζαν το χρήμα στη θέση του σκοπού. Το έκαναν πάντα και σε αυτό το περιβάλλον έπρεπε να λειτουργήσει ο κάθε άνθρωπος. Σε κάθε σύστημα, σε κάθε καθεστώς, σε κάθε πολίτευμα το χρήμα αποτελούσε σκοπό. Σε όποιο πολιτικό σύστημα κι αν έχει εφαρμοστεί ίσχυε και ισχύει το ίδιο. Κι αυτό ακριβώς ανατροφοδοτούσε την απληστία η οποία εξύψωνε την έννοια του χρήματος που ανατροφοδοτούσε την απληστία που εξύψωνε την έννοια του χρήματος...
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να αναζητούνται οι λύσεις. Το περιβάλλον είναι παγκοσμιοποιημένο. Κάθε οικονομική αστοχία ή ατύχημα επιφέρει πολυεπίπεδες αλλαγές σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό. Ο καπιταλισμός που κατηγορείται ως υπαίτιος είναι απλά η φυσική εξέλιξη των πραγμάτων στην πορεία του χρόνου. Οι λύσεις που δίνονται στην πραγματικότητα κάθε φορά ετοιμάζουν το έδαφος για την επόμενη κρίση. Το γεγονός ότι η μόχλευση του χρήματος πολλαπλασιάζεται διαχρονικά και έφτασε να αυξηθεί εκθετικά τα τελευταία χρόνια οδηγεί σε εκρήξεις από φούσκες με όλο και περισσότερο κρότο. Βιώσιμη ανάπτυξη υπό αυτές τις συνθήκες δεν μπορεί να συντηρηθεί. Η επιλογή παροχής περισσότερου και περισσότερου πληθωριστικού χρήματος απλά αναβάλλει την έκρηξη και προετοιμάζει μεγαλύτερες - ειδικά όταν γίνεται χωρίς ρυθμιστικούς κανόνες στους υπεύθυνους διαχείρισής του (τράπεζες κτλ.). Η επιλογή αυστηρής λιτότητας σε μεγάλα κομμάτια του γενικού πληθυσμού που κατέχουν μικρά κομμάτια του πλούτου δε λύνει κανένα πρόβλημα παρά μόνο οξύνει τις αντιθέσεις - ειδικά όταν αποτελεί τη μόνη ασκούμενη πολιτική χωρίς κανένα σχέδιο και πλάνο.
Επομένως, ποια λύση είναι αυτή που θα μπορέσει να ισορροπήσει την κατάσταση μακροπρόθεσμα; Η αναζήτησή της δεν είναι καθόλου απλή υπόθεση. Ο λόγος της δυσκολίας της είναι η πλήρης εναντίωσή της στην διαμορφωμένη ανθρώπινη φύση. Δε γίνεται να καταργηθεί η ανθρώπινη απληστία ή να τεθεί ένα ταβάνι στο τι μπορεί ο καθένας να έχει στην ιδιοκτησία του - χρειάζεται ρεαλισμός. Εξάλλου, με την παρούσα κατάσταση κάτι τέτοιο θα ήταν ίσως και άδικο για τους ικανότερους, εξυπνότερους κτλ. από τη στιγμή που ο πλούτος προβάλλεται ως ανταμοιβή και εκπλήρωση ονείρων. Δεν μπορεί από τη μια στιγμή στην άλλη να αλλάξει ένας τρόπος σκέψης που συστηματικά καλλιεργείται εδώ και χιλιάδες χρόνια. Σταδιακά όμως διαμορφώνεται αυτή η ανάγκη καθώς τα αδιέξοδα οδηγούν σε μεγάλης έκτασης γεγονότα και οι ματωμένες πένες ετοιμάζονται να καταγράψουν πολλές καινούριες σελίδες στα ιστορικά κιτάπια...
